یادداشت: ضرورت و اهمیت تدوین «نمایۀ ریشه‌شناختی فارسی»
۱۶ آذر ۱۳۹۹
ضرورت و اهمیت تدوین «نمایۀ ریشه‌شناختی فارسی»
منوچهر فروزنده فرد
سالها پیش، زمانی که دانشجوی کارشناسی زبان‌شناسی بودم و هنوز دورۀ پنج‌جلدی فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی منتشر نشده بود، به ذهنم رسید که نمایه‌ای ریشه‌شناختی برای واژه‌های فارسی تهیه کنم و در آن ذیل هر واژه نشان دهم که در چه کتاب‌ها و مقالاتی به ریشۀ آن پرداخته شده‌است. از همان زمان به‌تفاریق برگه(/فیش)هایی برای برخی واژه‌ها تهیه و برخی از یادداشت‌ها را هم حروف‌چینی کردم. حتی در سال ۱۳۹۴ طرحی برای تهیۀ چنین نمایه‌ای به بنیاد نخبگان استان کرمان پیشنهاد کردم که ظاهراً با استقبال مواجه نشد و برداشت مسئول محترم آن نهاد این بود که می‌خواهم «کشف‌اللغات» بنویسم.
تا آنجا که اطلاع دارم مشابه این کار برای زبان فارسی انجام نشده‌است و تنها اثری که از جهاتی به آنچه مورد نظر بنده است نزدیک است فهرست حواشی و تعلیقات بر متون فارسی استاد عزیزم دکتر محمود مدبّری است (چاپ دانشگاه شهید باهنر کرمان، ۱۳۸۷). در زبان انگلیسی هم حداقل یک فرهنگ با این مشخصات می‌شناسم که به آنچه مورد نظر من است شبیه است:
.Liberman, Antony, 2009, A Bibliography of English Etymology (Sources and Word List), University of Minnesota Press
حدود سه سال پیش پیشنهاد تهیۀ نمایۀ ریشه‌شناختی را با استاد علی‌اشرف صادقی در میان گذاشتم و قرار شد با نمایه کردن آثار ایشان کار را آغاز کنم. نمونه‌هایی از این کار را هم - که برای دو سه مقاله انجام شده بود - به ایشان و دکتر ابوالفضل خطیبی و احتمالاً دوستانی دیگر ارائه دادم و از سر لطف پیشنهادهایی فرمودند. پس از راه‌اندازی وبگاه پارسی‌شناسی نخستین گام تدوین این نمایه را برداشتم و با مقالات دکتر صادقی در چند شمارۀ اول مجلۀ فرهنگ‌نویسی شروع کردم. پیوند این نمایه را در زیر مشاهده می‌فرمایید:
بگذریم. دلیل طرح این مباحث این بود که یکی از دوستان گرامی به بنده پیام دادند و یادآوری کردند که یکی از استادان زبان‌های باستانی در یادداشتی لغت «گرگر» ضبط‌شده در فرهنگ‌های فارسی را از واژۀ پهلوی kirrōggar دانسته‌اند و بدون هیچ‌گونه جست‌وجویی در پیشینۀ موضوع نوشته‌اند:
«حال باید جستجو کرد و دید که چه کسانی سابقاْ متعرض این اشتقاق درست شده‌اند و چون بنده در طول این سالها متقاعد شده‌ام که سخن هر چه باید همه گفته‌اند، لابد نشان این را هم در جایی از نوشته‌های غربیان (یا ایرانیان) می‌توان یافت.» (منبع)
اگر به نمایۀ بسیار مختصری که نگارنده برای چند مقاله از مقالات دکتر صادقی تهیه کرده‌است مراجعه شود، آشکار می‌شود که ایشان در شمارۀ سوم مجلۀ فرهنگ‌نویسی، صفحات ۱۱ و ۱۲ به اشتقاق «کرکر/کروگر/گرگر/گروگر» اشاره فرموده‌اند. آنچه در نمایۀ گردآوردۀ بنده آمده چنین است (توجه شود که تاریخ آخرین ویرایش این صفحه اول آبان‌ماه است):
کرکر: فرهنگ‌نویسی، ش۳، ص۱۱-۱۲
کروگر: فرهنگ‌نویسی، ش۳، ص۱۱-۱۲
گَرگَر: فرهنگ‌نویسی، ش۳، ص۱۱-۱۲
گَرُوگر: فرهنگ‌نویسی، ش۳، ص۱۱-۱۲
حال کافی است این شماره از فرهنگ‌نویسی را از وبگاه فرهنگستان بارگیری کنیم تا متوجه شویم استاد صادقی نیز این کلمات را از kirrōggar پهلوی دانسته‌اند.
امیدوارم به‌زودی بتوانم «نمایۀ ریشه‌شناختی فارسی» را تدوین و تکمیل کنم و از این طریق خدمتی به زبان فارسی انجام دهم. باشد که برخی کاستی‌ها در پیشینۀ پژوهش‌های ریشه‌شناختی برطرف شود.
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
