یادداشت: عمومی کردن دسترس به پیکرۀ متون فرهنگستان: بستن یا گشودن راه تقلب؟
۶ آذر ۱۳۹۹
عمومی شدن دسترس به پیکره متون فرهنگستان: بستن یا گشودن راه تقلّب؟
علی شاپوران
به گمان من جواب کوتاه سؤال بالا این است که «هیچ‌کدام» و تفصیلش این که[۱]:
تحقیق در علوم انسانی همیشه دو جزء داشته: «تتبّع» و «تأمّل». ممتازترین پژوهش‌ها این دو را ترکیب می‌کنند، ولی گرچه تأمّل و تحلیل از جهت کیفیّت کوشش ذهنی اساساً بر تتبّع و استقصا برتری دارد، نفس جست‌وجو در منابع برای یافتن و عرضهٔ فکت‌های اوّلیّه هم بی‌ارزش نیست؛ بلکه برعکس، ارزش تأمّل بی زحمت جست‌وجو کمتر از تتبّع بدون ادّعای تحلیل و موشکافی‌ست. تحلیل و تأمّل اغلب در پی یافتن پاسخ برای پرسشی‌ست که خود حاصل مطالعه و تتبّع است. اینجاست که کار بسیاری از کسانی که دست‌کم از سوی خودشان «محقّق» نام گرفته‌اند، لنگ می‌زند. «محقّقانی» که درواقع جز «دسترس به منابع» خاصیّت دیگری ندارند و منابع همه چیزشان است. با دو تا سرچ ادای متن‌خوانده‌ها را درمی‌آورند. مقالات و کتاب‌هایشان را هرکس که منابع ایشان در دسترسش باشد می‌تواند دست‌کم با همان کیفیّت بنویسد. نوشته‌های این گروه -که عموماً به ده‌ها/صدها «منبع و مأخذ» هم آراسته است- ممکن است در تازه‌کارها همین برداشت غلط را ایجاد کند که «منابع یعنی همه چیز». باید از فوایدی که هر منبعی دارد یا ندارد آگاه بود. باید دانست که نرم‌افزار و فایل جای مطالعه را نمی‌گیرد. در عین حال معتقدم که اگر منابع در دسترس افراد بیشتری قرار بگیرد فایدهٔ بیشتری هم خواهدداشت.
طرح فرهنگ‌نویسی فرهنگستان طرح عظیمی است که فایده‌اش فقط حاصل نهایی آن نیست. همین حالا عدّه‌ای پژوهشگر حسابی آنجا دارند کار می‌کنند و بهترین جا برای بسیاری از ایشان همان‌جاست. همین حالا یکی از بهترین مجلات علمی مملکت ما «فرهنگ‌نویسی» فرهنگستان است. مبتکران و سرپرستان علمی فرهنگ‌نویسی و طرح پیکره متون بدون اینها هم پژوهشگران برجسته‌ای بوده‌اند و اتّفاقاً باید به ایشان نگاه کرد و یاد گرفت که پژوهشگر چطور می‌تواند تتبّع را با تأمّل درآمیزد و از مزایای نرم‌افزار و رایانه هم بهره ببرد. ولی این الزاماً دربارهٔ هر کس امروز به پیکره دسترس دارد صادق نیست. کسانی هستند که کل «پژوهش»هایشان عبارت است از وارد کردن لغاتی در بخش جست‌وجوی پیکره. باز خدا پدر آنها را که این جست‌وجو را اعلام می‌کنند بیامرزد! کسانی هم هستند که این جست‌وجوها را «مطالعات شخصی» جا می‌زنند (خودم در تلگرام لااقل دو بار با چنین چیزی مواجه شده‌ام که فردی از فلان کاربرد مهجور مثلاً سه شاهد داده و گفته با یک نگاه سردستی به کتاب‌های کتابخانه‌اش آنها را یافته، و بعد معلوم شده «تصادفاً همان دو کتابی را از قفسه برداشته» که این کاربرد در هزار سال ادبیات فارسی فقط سه بار در آنها آمده‌است!). چنین افرادی همه جا پیدا می‌شوند. نگرانی ایشان با ملاحظاتی که محقّقان واقعی و دانشمندان درست‌وحسابی «فرهنگ‌نویسی» دارند تفاوت بسیار دارد؛ چون نگرانی از دست رفتن رانت است، گرچه شاید خودشان بگویند که چنین نیست و حتی در گفتهٔ خود، از نظر خودشان صادق باشند!
گمان نکنم کسی به صراحت با این جمله که «ویژه‌خواری و تقلّب و سوءاستفاده چیز بدی است» مخالفت کند. خیال می‌کنم از متقلّبان سوءاستفاده‌گر و رانت‌خوار هم عدّهٔ خیلی قلیلی صراحتاً، حتّی در خلوت خود، خندهٔ مرموزانه سر دهند و به کارشان افتخار (یا این صفات را دربارهٔ کارشان قبول) کنند. در اصول کلّی اخلاقی همه کمابیش شبیه همیم. در مصادیق است که اختلاف‌ها هویدا می‌شود. در کسانی که به پویش دسترس عمومی به پیکره متون فرهنگستان پیوسته‌اند پژوهشگران فاضل و خوش‌فکر کم نیستند. لابد آنجا هم کسانی هستند که قصد دارند سرچ را جانشین مطالعه کنند، عین برخی کسانی که چنین دسترسی دارند. حاصل، راه مقابله با تقلّب ارزیابی سفت‌وسخت و ناخن‌خشکانه است، نه بستن راه بر منابع.
فرهنگ‌نویسی حاصل عمر پژوهشگران برجسته‌ای است. اگر افراد بیشتری از حاصلش بهره ببرند این حاصل عام‌ّالمنفعه‌تر هم می‌شود. گفتم که طرح فرهنگ‌نویسی فرهنگستان برکات و نتایجش تا همین حالا هم خیلی بیشتر از «فقط» فرهنگ جامع زبان فارسی بوده. به جد معتقدم اگر مبتکران و مدیران فرهنگ‌نویسی تمهیدی بیندیشند که با رفع مشکلات فنّی و مقرّرات مانع، دسترس عمومی‌تر به پیکره ممکن شود (حتی نه مثلاً مانند «گنجور»، بلکه با پیش‌شرط‌هایی برای پذیرش متقاضیان، و با اخذ حقّ اشتراک که می‌تواند خود منشأ انجام پروژه‌های تحقیقاتی جدید هم بشود) یک حاصل مبارک دیگر به کارشان افزوده می‌شود و نامشان -که همین حالا هم نیک و پایدار است- به نیکی جاودان خواهدشد.
-پی‌نوشت-
۱. در کانال پویش در این زمینه مطلب بسیار مفید و منصفانه‌ای منتشر شده که در پارسی‌شناسی نیز بازنشر شده‌است. اینجا را ببینید.
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
صفحه‌های مرتبط
رویداد: درخواست جمعی از استادان و پژوهشگران برای دسترسی عمومی به پیکرۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی
یادداشت: آیا دسترسی عمومی به پیکره موجب فساد است؟
یادداشت: هراس یا استقبال از فناوری؟
