یادداشت: مسائل زبانی مربوط به کرونا (١)

۱۲ آذر ۱۳۹۹

تصویر ١

تصویر ٢

مسائل زبانی مربوط به کرونا

منوچهر فروزنده فرد

ماه‌ها از همه‌گیری کوید-١۹ می‌گذرد و تأثیر آن بر همۀ جنبه‌های زندگی ما محسوس است. در این مدت زبان نیز از این تأثیرات برکنار نبوده‌است. در این سلسله نوشتارها به برخی از مسائل زبانی مرتبط با این بیماری می‌پردازیم و عمدتاً بر زبان فارسی تکیه داریم.

١. «کرونا» یا «کورونا»؟

واژۀ انگلیسی (corona(virus از واژۀ لاتینی corona به معنی «تاج» یا «حلقه» و واژۀ لاتینی خود از واژۀ یونانی korṓnē به معنی «تاج گل، حلقه» وام گرفته شده‌است (نک. ویکی‌پدیای انگلیسی). کلمۀ انگلیسی crown به معنی «تاج» نیز از همین ریشه است. کلمۀ corona (به‌عنوان جزئی از coronavirus) در فارسی نیز از انگلیسی وام گرفته شده و قاعدتاً به‌صورت koronâ تلفظ می‌شود، اما املای صحیح آن کدام است: «کرونا» یا «کورونا»؟

در آغاز شیوع این بیماری املای «کورونا» [١] بیشتر به چشم می‌خورْد اما پس از مدتی هر دو صورت «کرونا» و «کورونا» به‌تناوب کاربرد یافتند (مثلاً نک. تصویرهای ١ و ٢) و سپس املای «کرونا» تثبیت شد و به نظر می‌رسد همین صورت نیز درست‌تر باشد. توضیح اینکه قاعدۀ زبان فارسی چنین است که در مراحل آغازین وام‌گیری برخی کلمات سعی می‌کند به‌نوعی تلفظ دقیق آنها را در خط نشان دهد اما پس از آنکه کلمه رایج شد دیگر نیازی به ثبت املای دقیق نیست و بنا به اصل کم‌کوشی و با توجه به آگاهی مخاطبان از تلفظ صحیح کلمه، املای آن به سمت کوتاهی پیش می‌رود. یکی از مثال‌های این امر کلمۀ hotel است که در دورۀ قاجار به‌صورت «هوتل» (و البته «هطل» که به بحث ما مربوط نیست) نیز نوشته می‌شد اما پس از اینکه اکثر فارسی‌زبانان با تلفظش آشنا شدند به مرور به‌صورت «هتل» درآمد [٢].

دلیل دیگر این است که دیگر کلمات اروپایی‌تبار آغازشونده با گروه آوایی -kor (گاه به‌عنوان یک هجا و گاه در دو هجا) در فارسی معیار امروز با املای «کُر-» (و نه «کور-») نوشته می‌شوند (برای املای معیار این کلمات نک. صادقی و زندی مقدم، ١۳٩۴): کُرُم [۳] (فرانسوی: chrome؛ صادقی و زندی مقدم این کلمه را مدخل نکرده‌اند اما «کُرُم‌بندی» مدخل شده‌است)، کرنومتر (فرانسوی: chronomètre)، کروماتوگرافی (انگلیسی: chromatography)، کروموزوم (انگلیسی: chromosome) و ... .

گفتنی است در وبگاه و کانال تلگرامی فرهنگستان و بخشنامه‌ای که دربارۀ کلمات مربوط به بیماری کرونا آمده نیز املای «کرونا» به کار رفته‌است (در بخش‌های بعدی این سلسله نوشتارها به این بخشنامه پرداخته خواهد شد).

اما شاید این پرسش نیز پیش آید که چرا املای ساده‌تر «کرنا» رواج نمی‌یابد؟ شاید به دلیل هم‌نویسگی با «کَرنا» (که در فارسی امروز همچنان در اصطلاح «چیزی را در بوق و کرنا کردن» رایج است) و شاید هم به این دلیل که اگر «و» را پس از «ر» نگذاریم ممکن است خواننده «ر» را ساکن بخواند (اما «ک» را قاعدتاً نمی‌توان ساکن خواند چون مطابق الگوی هجایی فارسی ابتدا به ساکن ممکن نیست). البته بعید نیست در آینده املای «کرنا» نیز رواج یابد.

بد نیست دربارۀ تلفظ این کلمه نیز توضیحی بیفزاییم. برخی از فارسی‌زبانان به قیاس کلماتی چون class و Christian و ... که در انگلیسی دارای خوشۀ همخوانی آغازی/ آغازۀ چندشاخه/ ابتدا به ساکن هستند کلمۀ corona را هم crona (kronâ) تلفظ می‌کنند که نمونه‌ای از فرایند «تعمیم افراطی» (overgeneralization) است. چنین تلفظی نه انگلیسی است (زیرا در انگلیسی نیز این کلمه ابتدا به ساکن نیست) و نه فارسی (چون اصلاً الگوی هجایی فارسی - حداقل فارسی معیار امروز - اجازه نمی‌دهد که ابتدا به ساکن داشته باشیم).

-پی‌نوشت‌-

١. املای عربی این کلمه نیز «کورونا» است.

٢. «[دوشنبه هشتم ذیقعده الحرام ‌‌١۳١٩ ه.ق.] اول ظهر به شهر بادكوبه رسیدیم. در ساحل به كالسكه نشسته در «گراند هوتل» منزل نمودیم» (سهام‌الدوله، ١۳۷۴: ١۵۹). (این شاهد را نگارنده در کانال تلگرامی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب یافته‌است.) در فارسی افغانستان نیز املای کلمه «هوتل» است.

۳. املای این کلمه بهتر است به‌صورت «کروم» بیاید؛ سنج. «کروماتوگرافی». ضمن اینکه چندین کلمۀ هم‌نویسه با املای «کرم» داریم (کِرْم، کِرِم، کَرَم) و اگر «کُرُم» هم به اینها افزوده شود خوانش دشوارتر خواهد شد.