الف اطلاق
الف اطلاق Ɂalef=e Ɂetlâq [گروه اسمی] {عربی (الف، اطلاق) ـ فارسی}
(= الف اشباع، الف زاید) مصوت «ا/ـا» â که ظاهراً فقط برای پر کردن وزن به پایان کلمۀ قافیه افزوده میشود و فاقد نقش دستوری و معنی است. برای نمونه در این ابیات از رودکی (۱۳۸۷: ۱۴):
پوپک دیدم به حوالی سرخس || بانگک بربُرده به ابر اندرا چادرکی دیدم رنگین بر او|| رنگ بسی گونه بر آن چادَرا
پوپک دیدم به حوالی سرخس
بانگک بربُرده به ابر اندرا
چادرکی دیدم رنگین بر او
رنگ بسی گونه بر آن چادَرا
«ا»ی پایانی که به کلمات قافیۀ اندر و چادَر افزوده شدهاست الف اطلاق (الف اشباع) است.
البته گاهی کاربرد پربسامد الف اطلاق میتواند معانی سبکشناختی خاصی داشته باشد؛ مثلاً در موش و گربۀ [منسوب به] عبید زاکانی در پایان همۀ ابیات از الف اطلاق استفاده شده که به جنبۀ طنز داستان افزودهاست. همچنین فردوسی در داستانهایی که در دوران جوانی خود سروده، مانند بیژن و منیژه، از الف اطلاق بیشتر استفاده کردهاست (نک. خالقی مطلق، ۱۳۸۰: ۳۱).
خاستگاه
در اشعار مانوی ā و āẖ و āyāẖ در پایان کلمات و ابیات به کار میرفته و احتمالاً نشاندهندۀ حالت ادامهدار صدا در هنگام خواندن بودهاست. در عربی نیز واژههای مفتوح/منصوب پایان مصراعها گاه به ضرورت وزن با مصوت ā به کار میرفتهاند و این کاربرد را الف اطلاق (/الف اشباع) میخواندهاند. به نظر میرسد الف اطلاق (/الف اشباع) فارسی حاصل درهمآمیختن این دو سنت مانوی و عربی باشد (نک. صادقی، ۱۳۹۵: ۶، ذیل «ا۱۴»).
اشعاری دوزبانه (ملمع) از شهید بلخی در دست است که در آنها هم در ابیات عربی و هم در ابیات فارسی از الف اطلاق بهره برده شدهاست (نک. مدبری، ۱۳۷۰: ۲۷):
یری محنی ثم یخفض البصرا
فدته نفسی تراه قد سفرا
داند کز وی به من همی چه رسد
دیگرباره ز عشق بیخبرا
اما یری و جنتی من عصره (؟)
و سایلا کالجمان مبتدرا
چو سد یأجوج بایدی دل من
که باشد غمزگانش را سپرا
فضاع حلمی و خاننی جلدی
و من یطیق القضاء و القدرا
وگر بدانستمی که دل بشود
نکردمی بر ره بلا گذرا
این صفحه تکمیل خواهد شد.
- منابع:
ـ خالقی مطلق، جلال، ۱۳۸۰، یادداشتهای شاهنامه، ج۱، نیویورک.
ـ رودکی، جعفر بن محمد، ۱۳۸۷، دیوان حکیم رودکی سمرقندی {روی جلد: دیوان اشعار رودکی}، تصحیح نصرالله امامی، چ۲، تهران، مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
ـ صادقی، علیاشرف [زیر نظر]، ۱۳۹۵، فرهنگ جامع زبان فارسی، ج۲ (ا ـ اخیی)، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ مدبری، محمود، ۱۳۷۰، شرح احوال و اشعار شاعران بیدیوان در قرنهای ۳، ۴، ۵ هجری قمری، تهران، پانوس.
منوچهر فروزنده فرد