الف اطلاق
الف اطلاق Ɂalef=e Ɂetlâq [گروه اسمی] {عربی (الف، اطلاق) ـ فارسی}
(= الف اشباع، الف زاید) مصوت «ا/ـا» â که ظاهراً فقط برای پر کردن وزن به پایان کلمۀ قافیه افزوده می‌شود و فاقد نقش دستوری و معنی است. برای نمونه در این ابیات از رودکی (۱۳۸۷: ۱۴):
| پوپک دیدم به حوالی سرخس | بانگک بربُرده به ابر اندرا |
|---|---|
| چادرکی دیدم رنگین بر او | رنگ بسی گونه بر آن چادَرا |
پوپک دیدم به حوالی سرخس
بانگک بربُرده به ابر اندرا
چادرکی دیدم رنگین بر او
رنگ بسی گونه بر آن چادَرا
«ا»ی پایانی که به کلمات قافیۀ اندر و چادَر افزوده شده‌است الف اطلاق (الف اشباع) است.
البته گاهی کاربرد پربسامد الف اطلاق می‌تواند معانی سبک‌شناختی خاصی داشته باشد؛ مثلاً در موش و گربۀ [منسوب به] عبید زاکانی در پایان همۀ ابیات از الف اطلاق استفاده شده که به جنبۀ طنز داستان افزوده‌است. همچنین فردوسی در داستان‌هایی که در دوران جوانی خود سروده، مانند بیژن و منیژه، از الف اطلاق بیشتر استفاده کرده‌است (نک. خالقی مطلق، ۱۳۸۰: ۳۱).
خاستگاه
در اشعار مانوی ā و āẖ و āyāẖ در پایان کلمات و ابیات به کار می‌رفته و احتمالاً نشان‌دهندۀ حالت ادامه‌دار صدا در هنگام خواندن بوده‌است. در عربی نیز واژه‌های مفتوح/منصوب پایان مصراع‌ها گاه به ضرورت وزن با مصوت ā به کار می‌رفته‌اند و این کاربرد را الف اطلاق (/الف اشباع) می‌خوانده‌اند. به نظر می‌رسد الف اطلاق (/الف اشباع) فارسی حاصل درهم‌آمیختن این دو سنت مانوی و عربی باشد (نک. صادقی، ۱۳۹۵: ۶، ذیل «ا۱۴»).
اشعاری دوزبانه (ملمع) از شهید بلخی در دست است که در آنها هم در ابیات عربی و هم در ابیات فارسی از الف اطلاق بهره برده شده‌است (نک. مدبری، ۱۳۷۰: ۲۷):
یری محنی ثم یخفض البصرا
فدته نفسی تراه قد سفرا
داند کز وی به من همی چه رسد
دیگرباره ز عشق بی‌خبرا
اما یری و جنتی من عصره (؟)
و سایلا کالجمان مبتدرا
چو سد یأجوج بایدی دل من
که باشد غمزگانش را سپرا
فضاع حلمی و خاننی جلدی
و من یطیق القضاء و القدرا
وگر بدانستمی که دل بشود
نکردمی بر ره بلا گذرا
این صفحه تکمیل خواهد شد.
- منابع:
ـ خالقی مطلق، جلال، ۱۳۸۰، یادداشت‌های شاهنامه، ج۱، نیویورک.
ـ رودکی، جعفر بن محمد، ۱۳۸۷، دیوان حکیم رودکی سمرقندی {روی جلد: دیوان اشعار رودکی}، تصحیح نصرالله امامی، چ۲، تهران، مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
ـ صادقی، علی‌اشرف [زیر نظر]، ۱۳۹۵، فرهنگ جامع زبان فارسی، ج۲ (ا ـ اخیی)، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ مدبری، محمود، ۱۳۷۰، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های ۳، ۴، ۵ هجری قمری، تهران، پانوس.
منوچهر فروزنده فرد
