فرهنگ زانسو
فرهنگ زانسو <املای دیگر: فرهنگ زانسو> farhang=e z-ân-su [گروه اسمی] {فارسی} (به انگلیسی: reverse dictionary, reverse-order dictionary, reverse index, tergo dictionary, a tergo dictionary, index a tergo, retrograde dictionary) <اصطلاح زانسو (=از + آن + سو) در برابر reverse انگلیسی برساختۀ خسرو کشانی است و فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز فرهنگ زانسو را در برابر reverse dictionary و reverse-order dictionary پذیرفته‌است (نک. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۹۷: ذیل فرهنگ زانسو)۱.>
(= فرهنگ با ترتیب معکوس، فرهنگ پس‌رو، فرهنگ معکوس، نمایه با ترتیب معکوس، نمایۀ معکوس، نمایۀ زانسو، واژه‌نمای وارونه) نوعی فرهنگ لغت که ترتیب الفبایی آن بر پایهٔ ترتیب معکوس حروف هر مدخل است (نک. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۹۷: ذیل فرهنگ زانسو؛ ویکی‌پدیای فارسی، ذیل فرهنگ زانسو؛ قطره، ۱۳۹۶: ذیل reverse-order dictionary). در فرهنگ زانسو، مدخل‌ها ابتدا براساس حرف آخر، سپس حرف ماقبل‌آخر و به همین ترتیب به‌صورت الفبایی فهرست می‌شوند. این گونه فرهنگ‌ها می‌توانند به زبان‌شناسانی که در جست‌وجوی واژه‌های دارای پسوند یکسان هستند یا شاعران، نویسندگان و ادب‌پژوهانی که به دنبال کلمات هم‌قافیه یا سازندۀ سجع می‌گردند کمک کنند. فرهنگ‌های زانسو همچنین برای باستان‌شناسان یا کارشناسان امور جنایی که با متون آسیب‌دیده سروکار دارند (مثلاً کتیبه‌ای آسیب‌دیده یا سندی سوخته که فقط قسمت پایانی یک کلمه را دارد) سودمندند و برای حل جدول کلمات متقاطع و دیگر معماهای لغوی به کار می‌آیند (ویکی‌پدیای فارسی، همان‌جا). نخستین فرهنگ زانسوی رایانه‌ای در سال ۱۹۷۴ برای زبان اسپانیایی تهیه شد (همان). نیز نک. فرهنگ قافیه.
محتویات
فرهنگ‌های زانسو برای زبان‌های ایرانی
فارسی
ـ کشانی، خسرو، ۱۳۷۲، فرهنگ فارسی زانسو، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ـ خندان، احمد، [در دست انتشار،] فرهنگ بزرگ زانسو، تهران، کتاب بهار.
باید توجه داشت که بسیاری از فرهنگ‌های کهن فارسی، مانند لغت فرس، براساس حرف پایانی تنظیم می‌شده‌اند، اما شاید دقیقاً نتوان اصطلاح فرهنگ زانسو را بر همۀ آن‌ها اطلاق کرد. همچنین گفتنی است که با وجود تفاوت نظری فرهنگ قافیه با فرهنگ زانسو، گاه این فرهنگ‌ها در عمل نقشی یکسان دارند.
فارسی کرمانی
ـ باغینی‌پور، مجید، ۱۴۰۱، فرهنگ لهجۀ کرمانی: زانسو و زین‌سو، کرمان، فرهنگ گلبهار.
فارسی میانۀ مانوی و پهلوی اشکانی مانوی
Zwanziger, Ronald, 1977, "Reverse Index to “A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian”", Acta Iranica 9a, pp. 107-172
تجدید چاپ:
ـ تسوانتسیگر، رونالد، ۱۳۸۱، «واژه‌نمای وارونه برای ”بررسی ادبیات مانوی در متن‌های پارسی میانه و پارتی“»، فهرست واژگان ادبیات مانوی در متن‌های پارسی میانه و پارتی، مری بویس، ترجمۀ امید بهبهانی و ابوالحسن تهامی، تهران، بندهش، ص۱۷۳-۲۳۹.
فارسی میانۀ کتیبه‌ای و پهلوی اشکانی کتیبه‌ای
Schmitt, Rüdiger, 1973, "Reversindex zum Glossar der mittelpersischen und parthischen Steininschriften", Indo-Iranian Journal, Vol. XV, No. 4, pp. 241-263
فارسی باستان
Schmitt, Rüdiger, 2014, Wörterbuch der altpersischen Königsinschriften, Wiesbaden, Reichert
در این فرهنگ سه نمایۀ زانسو آمده‌است.
ایرانی باستان
Bartholomae, Christian, 1904, Altiranisches Wörterbuch, Strassburg, Karl J. Trübner
در پیوست‌های این فرهنگ برخی نمایه‌های زانسو آمده‌است.
- پی‌نوشت
۱. معادل‌های «فرهنگ زانسو» در برخی زبان‌های دیگر:
آلمانی: Rückläufiges Wörterbuch و Reversindex، فرانسوی: dictionnaire inverse، اسپانیایی: diccionario inverso، ایتالیایی: dizionario inverso، اسپرانتو: inversa vortaro، روسی: обратный словарь / obratnij slovar، عربی: القاموس العکسي.
- منابع
ـ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۹۷، هزارواژۀ زبان‌شناسی (۱)، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ قطره، فریبا، ۱۳۹۶، واژه‌نامۀ توصیفی فرهنگ‌نویسی، تهران، نویسۀ پارسی.
ـ کشانی، خسرو، ۱۳۷۲، فرهنگ فارسی زانسو، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ـ ویکی‌پدیای فارسی، «فرهنگ زانسو».
منوچهر فروزنده فرد
