فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان

فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان farhang=e loqât=o Ɂestelâh-ât=e mardom=e kermân [اسم خاص] {فارسی - عربی (لغات، اصطلاحات)}

کتابی از ابوالقاسم پورحسینی. کتاب با مقدمۀ ناشر چنین آغاز می‌شود: «کرمان علی‌رغم آن‌همه غنای معنوی و ارزش‌های مادی و قدمت تاریخی، مع‌الاسف ناشناخته و مهجور مانده و صد البته تاوان سنگینی را از این بابت پرداخته‌است». پس از مقدمه، فهرست مندرجات کتاب آمده است که با نگاهی کوتاه به آن درمی‌یابیم کتاب: الف) «کلید تلفظ کلمات لاتین» دارد که البته منظور راهنمای آواشناختی برای تلفظ واژه‌ها و اصطلاحات است؛ ب) فهرستی از «لغات» دارد که از الف تا ی تنظیم شده‌اند؛ پ) فهرستی از اصطلاحات دارد که آنها نیز از الف تا ی تنظیم شده‌اند؛ ت) بخشی با عنوان «نکاتی چند دربارۀ کرمان» دارد، زیرا به گفتۀ مؤلف «آشنایی با استان کرمان برای هر کرمانی ضروری است» (پورحسینی، ١٣٧٠: ٦٥٨) و ث) بخشی به نام «منابع» دارد که فهرستی از منابع مورد استفادۀ مؤلف است. از آنجا که کتاب پس از درگذشت مؤلف منتشر شده‌است، مقدمۀ مؤلف را توضیحات طاهره مجد نوابی کامل کرده‌است. مؤلف در مقدمۀ خود آورده‌است: «تقریباً چهل‌وسه سال است بدین امر [جمع‌آوری لغات و فرهنگ محلی] اشتغال داشته و از هر همشهری کلمه‌ای شنیده یادداشت کرده و در سفرهای متعددی که به هر کدام از شهرستان‌ها و بخش‌های کرمان نموده لغاتی فراهم آورده...» و متواضعانه اظهار می‌دارد: «ادعا نمی‌کنم که حق مطلب را ادا کرده‌ام». از توضیحات مجد نوابی نیز چنین برمی‌آید که پس از درگذشت پورحسینی لغات و اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های جدیدی به مطالب گردآوری‌شدۀ قبلی اضافه شده‌است. ایشان همچنین از راهنمایی‌ها و همکاری یدالله ثمره و شهین نعمت‌زاده نیز «در رفع اشکالات و نواقص لغت‌نامه» استفاده کرده‌اند، هرچند خود نیز اذعان دارند که «شاید ایراداتی وجود داشته باشد که با راهنمایی خوانندگان سخن‌سنج، در تجدید چاپ آینده ا‌ن‌شاءالله حک و اصلاح خواهد شد». در کلید تلفظ (همان: ٨-٩)، استفاده از /'a/ برای «ع»، و /'γ/ برای «غ» غریب می‌نماید، هرچند در توضیحات (همان: ١٠) آمده‌است: «کلیۀ کلمات لاتین برای واج‌نویسی و آواشناسی مطابق آخرین متد تصویب‌شدۀ اساتید زبان‌شناسی است». در مجموع، گردآوری چنین حجمی از اطلاعات کاری است ارزشمند و سترگ، اما ذکر چند نکتۀ انتقادی برای استفاده در تجدید چاپ این کتاب لازم است.

1. گاهی مدخل‌هایی آورده شده که هیچ توضیحی ندارند، مثلِ «آب: âb»؛ این واژه در فارسی معیار نیز وجود دارد و حتی آوردن آن ضرورتی خاص می‌طلبد، چه رسد به آنکه هیچ توضیحی هم نداشته باشد.
2. در سنّت فرهنگ‌نگاری معمولاً از / برای انتخاب بین دو مورد استفاده می‌شود و استفاده از «یا» و آوردن این «یا» در تلفظ واژه چندان صحیح به نظر نمی‌رسد، مثلِ: «آبدان یا اُودون: âbdan yâ owdun» (البته به‌جای /a/ نیز باید /â/ می‌آمد). متأسفانه در همین شیوه نیز ثباتی دیده نمی‌شود؛ مثلاً: «آش ترف یا تلف: /âše tarf talf/»، یا «آشی یا هاشیه: /âši-hâšie/ (استفاده از خط فاصله).
3. تلفظ برخی مدخل‌ها اصلاً آورده نشده‌است؛ مثلاً: «آش رشته کرمانی».
4. ظاهراً محدودۀ گردآوری لغات و اصطلاحاتْ «استان» کرمان، و نه «شهر» کرمان بوده‌است. این امر خود باعث بروز این ابهام می‌گردد که آیا واژه‌هایی که محل کاربردشان ذکر نشده‌است، در تمام شهرستان‌های استان کرمان کاربرد دارند، یا تنها در شهر کرمان از آن‌ها استفاده می‌شود. گفتنی است که در مواردی محل کاربرد صراحتاً آمده‌است، مثلِ: «قود: /qud/: شاخۀ وسط خرما که چون آب به آن برسد خشک می‌شود [.] در شهداد کود kud یا قوس qous گویند». مشخص نیست که در کدام شهرستان‌ها «قود» گفته می‌شود. البته در برخی مدخل‌ها «بعضی نقاط» آمده‌است که کاملاً مبهم است: «آرشنگ: /âršeng/: خوشۀ خرمایی که دانه‌های آن چیده شده و در بعضی نقاط به آن شنگله /šegele/ گویند («ن» نیز در واج‌نویسی نیامده‌است).
5. آوردن برخی توضیحات برای برخی مدخل‌ها چندان ضروری نمی‌نماید، مثلاً: «قیلون، قلیان: /qaylun/: که در کرمان با سفال یا کاشی می‌سازند». اگر تنها تلفظ خاصِّ این واژۀ آشنا برای فارسی‌زبانان مد نظر بود، کافی بود نوشته شود: «قیلون /qaylun/: قلیان».
6. ارجاعِ بین‌مدخلی نیز چندان یکدست نیست. امروزه از علامتِ ← برای ارجاع استفاده می‌شود، ولی در این کتاب به صورت توضیحی «به ... مراجعه شود» آورده‌اند که تنها حجم کتاب را زیادتر می‌کند: «گیسلو: /giselu/: گل‌مژه، سنده سلام، رفع آن را با دعا (باداف) گویند. به باداف مراجعه شود».
7. با وجود تلاش ستودنی پورحسینی برخی واژه‌ها و اصطلاحات کرمانی (حتّی فارسی کرمانی شهر کرمان) در این مجموعه نیامده‌است؛ مثلاً: «تنگفت‌منگفت» /tongoft-mongoft/ که به معنی فتنه‌جویی به کار می‌رود یا «مُوَدی» /movadi/ که به معنی مدعی و طلبکار کاربرد دارد. در هر صورت، تجدید چاپ این کتاب بسیار ضروری است، امّا امید است با مشورت با فرهنگ‌نگاران نبود حضور مؤلف گرانقدر آن جبران گردد و فرهنگی مطابق با معیارهای امروزی فرهنگ‌نویسی از واژه‌ها و اصطلاحات کرمانی حاصل آید.

---

• منبع

- پورحسینی، ابوالقاسم (١٣٧٠). فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.

مجید باغینی‌پور

دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی