یای مجهول

یای مجهول yâ=y-e majhul [گروه اسمی] {عربی (یا، مجهول) ـ فارسی}

(= یای تاریک^۱) در دستور سنتی و مطالعات زبان‌شناسی تاریخی، مصوت کشیدۀ ē که در فارسی میانه و فارسی دری، تا حدود قرن نهم (نک. صادقی، ۱۳۵۷: ۱۲۹)، به‌عنوان واجی مستقل در تقابل با مصوت ī، یعنی یای معروف، وجود داشته و سپس با آن ادغام شده‌است‌ و در فارسی معیار امروز اثری از آن نیست (اگرچه در برخی گونه‌های دیگر زبان فارسی، مانند فارسی افغانستان، وجود دارد؛ نک. ابوالقاسمی، ۱۳۷۳: ۲۸۹ـ۲۹۰). این مصوت را به دلیل آنکه در عربی ناشناخته بوده‌ «مجهول» نامیده‌اند (سنج. یای معروف). مصوت ē عمدتاً بازماندۀ مصوت مرکب ai در ایرانی باستان است (برای نمونه، پسوند «ـ ین» فارسی بازماندۀ ēn- فارسی میانه و آن بازماندۀ aina- ایرانی باستان است). در برخی نسخ قدیم فارسی از نشانۀ خاصی برای نگارش یای مجهول استفاده شده‌است (نک. خانلری، ۱۳۶۵: ۲/ ۵۳). از مثال‌های مشهوری که برای یای مجهول در کتاب‌های دستور ذکر می‌شود کلمۀ «شیر» (جانور درنده) است که در فارسی میانه šēr (یا بنا به قرائت مکنزی šagr) بوده‌است (سنج. šīr "شیر [نوشیدنی]، لبن")^۲. شاعران متقدم و مقلدان متأخر آنان کلماتی را که مصوت پایانی آن‌ها یای مجهول بوده با کلماتی که مصوت پایانی‌شان یای معروف بوده قافیه نمی‌کرده‌اند. یای کلمات ممال، یای نکره و وحدت، یای پایانی افعال شرطی و یای گزارش خواب و مانند آن مجهول بوده‌است (نک. شمیسا، ۱۳۸۳: ۱۴۰ـ۱۴۱). از میان منبع قدیم مهم‌ترین کتابی که درباب تشخیص معروف یا مجهول بودن مصوت‌ها وجود دارد براهین العجم است (نک. سپهر، ۱۳۸۴). از پژوهش‌های جدید نیز می‌توان به آثار خالقی مطلق (۱۳۹۸) و عیدگاه طرقبه‌ای (۱۳۹۹) اشاره کرد. نیز نک. یای معروف، واو مجهول، واو معروف.