یای مجهول: تفاوت بین نسخه‌ها
جز |
جز |
||
| (۱۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | یای مجهول yâ=y-e majhul [گروه اسمی] {عربی (یا، مجهول) | + | یای مجهول yâ=y-e majhul [گروه اسمی] {عربی (یا، مجهول) ـ فارسی} |
| − | در دستور سنتی و مطالعات زبان‌شناسی تاریخی، مصوت کشیدۀ ē که در فارسی میانه و فارسی دری، تا حدود قرن نهم (نک. صادقی، | + | (= [[یای تاریک]]<sup>۱</sup>) در دستور سنتی و مطالعات زبان‌شناسی تاریخی، مصوت کشیدۀ ē که در فارسی میانه و فارسی دری، تا حدود قرن نهم (نک. صادقی، ۱۳۵۷: ۱۲۹)، به‌عنوان واجی مستقل در تقابل با مصوت ī، یعنی [[یای معروف]]، وجود داشته و سپس با آن [[ادغام]] شده‌است و در فارسی معیار امروز اثری از آن نیست (اگرچه در برخی گونه‌های دیگر زبان فارسی، مانند فارسی افغانستان، وجود دارد؛ نک. ابوالقاسمی، ۱۳۷۳: ۲۸۹ـ۲۹۰). این مصوت را به دلیل آنکه در عربی ناشناخته بوده «مجهول» نامیده‌اند (سنج. [[یای معروف]]). مصوت ē عمدتاً بازماندۀ مصوت مرکب ai در ایرانی باستان است (برای نمونه، پسوند «ـ ین» فارسی بازماندۀ ēn- فارسی میانه و آن بازماندۀ aina- ایرانی باستان است). در برخی نسخ قدیم فارسی از نشانۀ خاصی برای نگارش یای مجهول استفاده شده‌است (نک. خانلری، ۱۳۶۵: ۲/ ۵۳). از مثال‌های مشهوری که برای یای مجهول در کتاب‌های دستور ذکر می‌شود کلمۀ «شیر» (جانور درنده) است که در فارسی میانه šēr (یا بنا به قرائت مکنزی šagr) بوده‌است (سنج. šīr "شیر [نوشیدنی]، لبن")<sup>۲</sup>. شاعران متقدم و مقلدان متأخر آنان کلماتی را که مصوت پایانی آنها یای مجهول بوده با کلماتی که مصوت پایانی‌شان یای معروف بوده قافیه نمی‌کرده‌اند. یای کلمات ممال، یای نکره و وحدت، یای پایانی افعال شرطی و یای گزارش خواب و مانند آن مجهول بوده‌است (نک. شمیسا، ۱۳۸۳: ۱۴۰ـ۱۴۱). از میان منبع قدیم مهم‌ترین کتابی که درباب تشخیص معروف یا مجهول بودن مصوت‌ها وجود دارد ''[[براهین العجم]]'' است (نک. سپهر، ۱۳۸۴). از پژوهش‌های جدید نیز می‌توان به آثار خالقی مطلق (۱۳۹۸) و عیدگاه طرقبه‌ای (۱۳۹۹) اشاره کرد. نیز نک. [[یای معروف]]، [[واو مجهول]]، [[واو معروف]]. |
| + | ---- | ||
| + | * پی‌نوشت‌ها | ||
| − | + | ۱. «یای تاریک» (در مقابل «یای روشن») پیشنهاد خالقی مطلق (۱۳۹۸) است. | |
| − | |||
| − | این بیت مولوی نشان می‌دهد که در زمان او (قرن هفتم) تفاوت میان یای معروف و یای مجهول در تلفظ وجود داشته اما در کتابت مانند هم بوده‌اند: | + | ۲. این بیت مولوی نشان می‌دهد که در زمان او (قرن هفتم) تفاوت میان یای معروف و یای مجهول در تلفظ وجود داشته اما در کتابت مانند هم بوده‌اند: |
| − | کار پاکان را قیاس از خود مگیر | + | کار پاکان را قیاس از خود مگیر (/ma-gīr/) |
گرچه مانَد در نبشتنْ ''شیر'' (/šēr/) و ''شیر'' (/šīr/) | گرچه مانَد در نبشتنْ ''شیر'' (/šēr/) و ''شیر'' (/šīr/) | ||
| سطر ۱۵: | سطر ۱۶: | ||
* منابع اصلی | * منابع اصلی | ||
| − | + | ـ [[ابوالقاسمی، محسن]]، ۱۳۷۳، ''[[تاریخ زبان فارسی]]''، تهران، [[سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت): انتشارات|سمت]]. | |
| + | |||
| + | ـ [[خالقی مطلق، جلال]]، ۱۳۹۸، ''[[واج‌شناسی شاهنامه: پژوهشی در خوانش واژگان شاهنامه]]''، تهران، [[بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار: انتشارات|بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار]] و [[سخن (انتشارات)|سخن]]. | ||
| + | |||
| + | ـ [[خانلری، پرویز]]، ۱۳۶۵، ''[[تاریخ زبان فارسی]]''، ٣ج، تهران، [[نشر نو (انتشارات)|نشر نو]]. | ||
| + | |||
| + | ـ [[سپهر، محمدتقی بن محمدعلی]]، ۱۳۸۴ [۱۳۵۱]، ''[[براهین العجم]]''، با حواشی و تعلیقات [[شهیدی، جعفر|جعفر شهیدی]]، چ۲، تهران، [[دانشگاه تهران: انتشارات|دانشگاه تهران]]. | ||
| − | + | ـ [[شمیسا، سیروس]]، ۱۳۸۳، ''[[آشنایی با عروض و قافیه]]''، ویراست ٣، تهران، [[میترا (انتشارات)|میترا]]. | |
| − | + | ـ [[صادقی، علی‌اشرف]]، [۱۳۵۷]، ''[[تکوین زبان فارسی]]''، تهران، [[دانشگاه آزاد ایران: انتشارات|دانشگاه آزاد ایران]]. | |
| − | + | ـ [[عیدگاه طرقبه‌ای، وحید]]، ۱۳۹۹، ''[[تلفظ در شعر کهن فارسی: بهره‌گیری از شعر در شناخت تلفظ‌های دیرین]]''، تهران، [[بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار: انتشارات|بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار]] و [[سخن (انتشارات)|سخن]]. | |
* منابع دیگر | * منابع دیگر | ||
| − | + | ـ [[چنگیزی، احسان]]، ۱۳۹۵، ''[[فرهنگ توصیفی دستور تاریخی]]''، تهران، [[علمی (انتشارات)|علمی]]. | |
| − | + | ـ [[طباطبایی، علاءالدین]]، ۱۳۹۵، ''[[فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی]]''، تهران، [[فرهنگ معاصر (انتشارات)|فرهنگ معاصر]]. | |
| − | + | ـ [[نغزگوی کهن، مهرداد]]، ۱۳۹۳، ''[[فرهنگ توصیفی زبان‌شناسی تاریخی]]''، با همکاری [[داوری، شادی| شادی داوری]]. تهران، [[علمی (انتشارات)|علمی]]. | |
<pre style="color: blue">منوچهر فروزنده فرد | <pre style="color: blue">منوچهر فروزنده فرد | ||
نسخهٔ کنونی تا ۳۰ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۶:۳۶
یای مجهول yâ=y-e majhul [گروه اسمی] {عربی (یا، مجهول) ـ فارسی}
(= یای تاریک۱) در دستور سنتی و مطالعات زبان‌شناسی تاریخی، مصوت کشیدۀ ē که در فارسی میانه و فارسی دری، تا حدود قرن نهم (نک. صادقی، ۱۳۵۷: ۱۲۹)، به‌عنوان واجی مستقل در تقابل با مصوت ī، یعنی یای معروف، وجود داشته و سپس با آن ادغام شده‌است و در فارسی معیار امروز اثری از آن نیست (اگرچه در برخی گونه‌های دیگر زبان فارسی، مانند فارسی افغانستان، وجود دارد؛ نک. ابوالقاسمی، ۱۳۷۳: ۲۸۹ـ۲۹۰). این مصوت را به دلیل آنکه در عربی ناشناخته بوده «مجهول» نامیده‌اند (سنج. یای معروف). مصوت ē عمدتاً بازماندۀ مصوت مرکب ai در ایرانی باستان است (برای نمونه، پسوند «ـ ین» فارسی بازماندۀ ēn- فارسی میانه و آن بازماندۀ aina- ایرانی باستان است). در برخی نسخ قدیم فارسی از نشانۀ خاصی برای نگارش یای مجهول استفاده شده‌است (نک. خانلری، ۱۳۶۵: ۲/ ۵۳). از مثال‌های مشهوری که برای یای مجهول در کتاب‌های دستور ذکر می‌شود کلمۀ «شیر» (جانور درنده) است که در فارسی میانه šēr (یا بنا به قرائت مکنزی šagr) بوده‌است (سنج. šīr "شیر [نوشیدنی]، لبن")۲. شاعران متقدم و مقلدان متأخر آنان کلماتی را که مصوت پایانی آنها یای مجهول بوده با کلماتی که مصوت پایانی‌شان یای معروف بوده قافیه نمی‌کرده‌اند. یای کلمات ممال، یای نکره و وحدت، یای پایانی افعال شرطی و یای گزارش خواب و مانند آن مجهول بوده‌است (نک. شمیسا، ۱۳۸۳: ۱۴۰ـ۱۴۱). از میان منبع قدیم مهم‌ترین کتابی که درباب تشخیص معروف یا مجهول بودن مصوت‌ها وجود دارد براهین العجم است (نک. سپهر، ۱۳۸۴). از پژوهش‌های جدید نیز می‌توان به آثار خالقی مطلق (۱۳۹۸) و عیدگاه طرقبه‌ای (۱۳۹۹) اشاره کرد. نیز نک. یای معروف، واو مجهول، واو معروف.
- پی‌نوشت‌ها
۱. «یای تاریک» (در مقابل «یای روشن») پیشنهاد خالقی مطلق (۱۳۹۸) است.
۲. این بیت مولوی نشان می‌دهد که در زمان او (قرن هفتم) تفاوت میان یای معروف و یای مجهول در تلفظ وجود داشته اما در کتابت مانند هم بوده‌اند:
کار پاکان را قیاس از خود مگیر (/ma-gīr/)
گرچه مانَد در نبشتنْ شیر (/šēr/) و شیر (/šīr/)
- منابع اصلی
ـ ابوالقاسمی، محسن، ۱۳۷۳، تاریخ زبان فارسی، تهران، سمت.
ـ خالقی مطلق، جلال، ۱۳۹۸، واج‌شناسی شاهنامه: پژوهشی در خوانش واژگان شاهنامه، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
ـ خانلری، پرویز، ۱۳۶۵، تاریخ زبان فارسی، ٣ج، تهران، نشر نو.
ـ سپهر، محمدتقی بن محمدعلی، ۱۳۸۴ [۱۳۵۱]، براهین العجم، با حواشی و تعلیقات جعفر شهیدی، چ۲، تهران، دانشگاه تهران.
ـ شمیسا، سیروس، ۱۳۸۳، آشنایی با عروض و قافیه، ویراست ٣، تهران، میترا.
ـ صادقی، علی‌اشرف، [۱۳۵۷]، تکوین زبان فارسی، تهران، دانشگاه آزاد ایران.
ـ عیدگاه طرقبه‌ای، وحید، ۱۳۹۹، تلفظ در شعر کهن فارسی: بهره‌گیری از شعر در شناخت تلفظ‌های دیرین، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
- منابع دیگر
ـ چنگیزی، احسان، ۱۳۹۵، فرهنگ توصیفی دستور تاریخی، تهران، علمی.
ـ طباطبایی، علاءالدین، ۱۳۹۵، فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی، تهران، فرهنگ معاصر.
ـ نغزگوی کهن، مهرداد، ۱۳۹۳، فرهنگ توصیفی زبان‌شناسی تاریخی، با همکاری شادی داوری. تهران، علمی.
منوچهر فروزنده فرد
