یای مجهول

یای مجهول yâ=y-e majhul [گروه اسمی] {عربی (یا، مجهول)- فارسی}

در دستور سنتی و مطالعات زبان‌شناسی تاریخی، مصوت کشیدۀ ē که در فارسی میانه و فارسی دری، تا حدود قرن نهم (نک. صادقی، ١٣٥٧: ١٢٩)، به‌عنوان واجی مستقل در تقابل با مصوت ī، یعنی یای معروف، وجود داشته و سپس با آن ادغام شده‌است‌ و در فارسی معیار امروز اثری از آن نیست (اگرچه در برخی گونه‌های دیگر زبان فارسی، مانند فارسی افغانستان، وجود دارد؛ نک. ابوالقاسمی، ١٣٧٣: ٢٨٩-٢٩٠). این مصوت را به دلیل آنکه در عربی ناشناخته بوده‌ «مجهول» نامیده‌اند (سنج. یای معروف). مصوت ē عمدتاً بازماندۀ مصوت مرکب ai در ایرانی باستان است (برای نمونه، پسوند «-ین» فارسی بازماندۀ ēn- فارسی میانه و آن بازماندۀ aina- ایرانی باستان است). در برخی نسخ قدیم فارسی از نشانۀ خاصی برای نگارش یای مجهول استفاده شده‌است (نک. خانلری، ١٣٦٥: ٢/ ٥٣). از مثال‌های مشهوری که برای یای مجهول در کتاب‌های دستور ذکر می‌شود کلمۀ «شیر» (جانور درنده) است که در فارسی میانه šēr (یا بنا به قرائت مکنزی šagr) بوده‌است (سنج. šīr "شیر [نوشیدنی]، لبن")*. شاعران متقدم و مقلدان متأخر آنها کلماتی را که مصوت پایانی آنها یای مجهول بوده با کلماتی که مصوت پایانی‌شان یای معروف بوده قافیه نمی‌کرده‌اند. یای کلمات ممال، یای نکره و وحدت، یای پایانی افعال شرطی و یای گزارش خواب و ... مجهول بوده‌است (نک. شمیسا، ١٣٨٣: ١٤٠-١٤١). نیز نک. یای معروف، واو مجهول، واو معروف.

---

• پی‌نوشت

این بیت مولوی نشان می‌دهد که در زمان او (قرن هفتم) تفاوت میان یای معروف و یای مجهول در تلفظ وجود داشته اما در کتابت مانند هم بوده‌اند:

کار پاکان را قیاس از خود مگیر (/ma-gīr/)

گرچه مانَد در نبشتنْ شیر (/šēr/) و شیر (/šīr/)

---

• منابع اصلی

- ابوالقاسمی، محسن (١٣٧٣). تاریخ زبان فارسی. تهران: سمت.

- خانلری، پرویز (١٣٦٥). تاریخ زبان فارسی. ٣ج. تهران: نشر نو.

- شمیسا، سیروس (١٣٨٣). آشنایی با عروض و قافیه. ویراست ٣. تهران: میترا.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٥٧). تکوین زبان فارسی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.

• منابع دیگر

- چنگیزی، احسان (١٣٩٥). فرهنگ توصیفی دستور تاریخی. تهران: علمی.

- طباطبایی، علاءالدین (١٣٩٥). فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

- نغزگوی کهن، مهرداد (١٣٩٣). فرهنگ توصیفی زبان‌شناسی تاریخی. با همکاری شادی داوری. تهران: علمی.

منوچهر فروزنده فرد

دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی