یای مجهول: تفاوت بین نسخه‌ها
جز |
جز |
||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
یای مجهول yâ=y-e majhul [گروه اسمی] {عربی (یا، مجهول)- فارسی} | یای مجهول yâ=y-e majhul [گروه اسمی] {عربی (یا، مجهول)- فارسی} | ||
| − | (= [[یای تاریک]]) در دستور سنتی و مطالعات زبان‌شناسی تاریخی، مصوت کشیدۀ ē که در فارسی میانه و فارسی دری، تا حدود قرن نهم (نک. صادقی، ١٣٥٧: ١٢٩)، به‌عنوان واجی مستقل در تقابل با مصوت ī، یعنی [[یای معروف]]، وجود داشته و سپس با آن [[ادغام]] شده‌است و در فارسی معیار امروز اثری از آن نیست (اگرچه در برخی گونه‌های دیگر زبان فارسی، مانند فارسی افغانستان، وجود دارد؛ نک. ابوالقاسمی، ١٣٧٣: ٢٨٩-٢٩٠). این مصوت را به دلیل آنکه در عربی ناشناخته بوده «مجهول» نامیده‌اند (سنج. [[یای معروف]]). مصوت ē عمدتاً بازماندۀ مصوت مرکب ai در ایرانی باستان است (برای نمونه، پسوند «-ین» فارسی بازماندۀ ēn- فارسی میانه و آن بازماندۀ aina- ایرانی باستان است). در برخی نسخ قدیم فارسی از نشانۀ خاصی برای نگارش یای مجهول استفاده شده‌است (نک. خانلری، ١٣٦٥: ٢/ ٥٣). از مثال‌های مشهوری که برای یای مجهول در کتاب‌های دستور ذکر می‌شود کلمۀ «شیر» (جانور درنده) است که در فارسی میانه šēr (یا بنا به قرائت مکنزی šagr) بوده‌است (سنج. šīr "شیر [نوشیدنی]، لبن") | + | (= [[یای تاریک]]<sup>۱</sup>) در دستور سنتی و مطالعات زبان‌شناسی تاریخی، مصوت کشیدۀ ē که در فارسی میانه و فارسی دری، تا حدود قرن نهم (نک. صادقی، ١٣٥٧: ١٢٩)، به‌عنوان واجی مستقل در تقابل با مصوت ī، یعنی [[یای معروف]]، وجود داشته و سپس با آن [[ادغام]] شده‌است و در فارسی معیار امروز اثری از آن نیست (اگرچه در برخی گونه‌های دیگر زبان فارسی، مانند فارسی افغانستان، وجود دارد؛ نک. ابوالقاسمی، ١٣٧٣: ٢٨٩-٢٩٠). این مصوت را به دلیل آنکه در عربی ناشناخته بوده «مجهول» نامیده‌اند (سنج. [[یای معروف]]). مصوت ē عمدتاً بازماندۀ مصوت مرکب ai در ایرانی باستان است (برای نمونه، پسوند «-ین» فارسی بازماندۀ ēn- فارسی میانه و آن بازماندۀ aina- ایرانی باستان است). در برخی نسخ قدیم فارسی از نشانۀ خاصی برای نگارش یای مجهول استفاده شده‌است (نک. خانلری، ١٣٦٥: ٢/ ٥٣). از مثال‌های مشهوری که برای یای مجهول در کتاب‌های دستور ذکر می‌شود کلمۀ «شیر» (جانور درنده) است که در فارسی میانه šēr (یا بنا به قرائت مکنزی šagr) بوده‌است (سنج. šīr "شیر [نوشیدنی]، لبن")<sup>۲</sup>. شاعران متقدم و مقلدان متأخر آنها کلماتی را که مصوت پایانی آنها یای مجهول بوده با کلماتی که مصوت پایانی‌شان یای معروف بوده قافیه نمی‌کرده‌اند. یای کلمات ممال، یای نکره و وحدت، یای پایانی افعال شرطی و یای گزارش خواب و ... مجهول بوده‌است (نک. شمیسا، ١٣٨٣: ١٤٠-١٤١). نیز نک. [[یای معروف]]، [[واو مجهول]]، [[واو معروف]]. |
| − | |||
---- | ---- | ||
* پی‌نوشت | * پی‌نوشت | ||
| + | |||
| + | ۱. «یای تاریک» پیشنهاد خالقی مطلق (۱۳۹۸) است. | ||
این بیت مولوی نشان می‌دهد که در زمان او (قرن هفتم) تفاوت میان یای معروف و یای مجهول در تلفظ وجود داشته اما در کتابت مانند هم بوده‌اند: | این بیت مولوی نشان می‌دهد که در زمان او (قرن هفتم) تفاوت میان یای معروف و یای مجهول در تلفظ وجود داشته اما در کتابت مانند هم بوده‌اند: | ||
| − | کار پاکان را قیاس از خود مگیر (/ma-gīr/) | + | ۲. کار پاکان را قیاس از خود مگیر (/ma-gīr/) |
گرچه مانَد در نبشتنْ ''شیر'' (/šēr/) و ''شیر'' (/šīr/) | گرچه مانَد در نبشتنْ ''شیر'' (/šēr/) و ''شیر'' (/šīr/) | ||
| سطر ۱۵: | سطر ۱۶: | ||
* منابع اصلی | * منابع اصلی | ||
| − | + | ـ [[ابوالقاسمی، محسن]]، ۱۳۷۳، ''[[تاریخ زبان فارسی]]''، تهران، [[سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت): انتشارات|سمت]]. | |
| + | |||
| + | ـ [[خالقی مطلق، جلال]]، ۱۳۹۸، ''واج‌شناسی شاهنامه: پژوهشی در خوانش واژگان شاهنامه''، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن. | ||
| − | + | ـ [[خانلری، پرویز]]، ۱۳۶۵، ''[[تاریخ زبان فارسی]]''، ٣ج، تهران، [[نشر نو (انتشارات)|نشر نو]]. | |
| − | + | ـ [[شمیسا، سیروس]]، ۱۳۸۳، ''[[آشنایی با عروض و قافیه]]''، ویراست ٣، تهران، [[میترا (انتشارات)|میترا]]. | |
| − | + | ـ [[صادقی، علی‌اشرف]]، [۱۳۵۷]، ''[[تکوین زبان فارسی]]''، تهران، [[دانشگاه آزاد ایران: انتشارات|دانشگاه آزاد ایران]]. | |
* منابع دیگر | * منابع دیگر | ||
| − | + | ـ [[چنگیزی، احسان]]، ۱۳۹۵، ''[[فرهنگ توصیفی دستور تاریخی]]''، تهران، [[علمی (انتشارات)|علمی]]. | |
| − | + | ـ [[طباطبایی، علاءالدین]]، ۱۳۹۵، ''[[فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی]]''، تهران، [[فرهنگ معاصر (انتشارات)|فرهنگ معاصر]]. | |
| − | + | ـ [[نغزگوی کهن، مهرداد]]، ۱۳۹۳، ''[[فرهنگ توصیفی زبان‌شناسی تاریخی]]''، با همکاری [[داوری، شادی| شادی داوری]]. تهران، [[علمی (انتشارات)|علمی]]. | |
<pre style="color: blue">منوچهر فروزنده فرد | <pre style="color: blue">منوچهر فروزنده فرد | ||
نسخهٔ ۳۰ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۲۹
یای مجهول yâ=y-e majhul [گروه اسمی] {عربی (یا، مجهول)- فارسی}
(= یای تاریک۱) در دستور سنتی و مطالعات زبان‌شناسی تاریخی، مصوت کشیدۀ ē که در فارسی میانه و فارسی دری، تا حدود قرن نهم (نک. صادقی، ١٣٥٧: ١٢٩)، به‌عنوان واجی مستقل در تقابل با مصوت ī، یعنی یای معروف، وجود داشته و سپس با آن ادغام شده‌است و در فارسی معیار امروز اثری از آن نیست (اگرچه در برخی گونه‌های دیگر زبان فارسی، مانند فارسی افغانستان، وجود دارد؛ نک. ابوالقاسمی، ١٣٧٣: ٢٨٩-٢٩٠). این مصوت را به دلیل آنکه در عربی ناشناخته بوده «مجهول» نامیده‌اند (سنج. یای معروف). مصوت ē عمدتاً بازماندۀ مصوت مرکب ai در ایرانی باستان است (برای نمونه، پسوند «-ین» فارسی بازماندۀ ēn- فارسی میانه و آن بازماندۀ aina- ایرانی باستان است). در برخی نسخ قدیم فارسی از نشانۀ خاصی برای نگارش یای مجهول استفاده شده‌است (نک. خانلری، ١٣٦٥: ٢/ ٥٣). از مثال‌های مشهوری که برای یای مجهول در کتاب‌های دستور ذکر می‌شود کلمۀ «شیر» (جانور درنده) است که در فارسی میانه šēr (یا بنا به قرائت مکنزی šagr) بوده‌است (سنج. šīr "شیر [نوشیدنی]، لبن")۲. شاعران متقدم و مقلدان متأخر آنها کلماتی را که مصوت پایانی آنها یای مجهول بوده با کلماتی که مصوت پایانی‌شان یای معروف بوده قافیه نمی‌کرده‌اند. یای کلمات ممال، یای نکره و وحدت، یای پایانی افعال شرطی و یای گزارش خواب و ... مجهول بوده‌است (نک. شمیسا، ١٣٨٣: ١٤٠-١٤١). نیز نک. یای معروف، واو مجهول، واو معروف.
- پی‌نوشت
۱. «یای تاریک» پیشنهاد خالقی مطلق (۱۳۹۸) است.
این بیت مولوی نشان می‌دهد که در زمان او (قرن هفتم) تفاوت میان یای معروف و یای مجهول در تلفظ وجود داشته اما در کتابت مانند هم بوده‌اند:
۲. کار پاکان را قیاس از خود مگیر (/ma-gīr/)
گرچه مانَد در نبشتنْ شیر (/šēr/) و شیر (/šīr/)
- منابع اصلی
ـ ابوالقاسمی، محسن، ۱۳۷۳، تاریخ زبان فارسی، تهران، سمت.
ـ خالقی مطلق، جلال، ۱۳۹۸، واج‌شناسی شاهنامه: پژوهشی در خوانش واژگان شاهنامه، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
ـ خانلری، پرویز، ۱۳۶۵، تاریخ زبان فارسی، ٣ج، تهران، نشر نو.
ـ شمیسا، سیروس، ۱۳۸۳، آشنایی با عروض و قافیه، ویراست ٣، تهران، میترا.
ـ صادقی، علی‌اشرف، [۱۳۵۷]، تکوین زبان فارسی، تهران، دانشگاه آزاد ایران.
- منابع دیگر
ـ چنگیزی، احسان، ۱۳۹۵، فرهنگ توصیفی دستور تاریخی، تهران، علمی.
ـ طباطبایی، علاءالدین، ۱۳۹۵، فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی، تهران، فرهنگ معاصر.
ـ نغزگوی کهن، مهرداد، ۱۳۹۳، فرهنگ توصیفی زبان‌شناسی تاریخی، با همکاری شادی داوری. تهران، علمی.
منوچهر فروزنده فرد
